El cerebro del niño explicado a los padres

1. Hiểu Về Bộ Não Đang Phát Triển Của Trẻ

Bộ não con người phức tạp gấp mười hai triệu lần so với một chiếc iPad 2.

Phát triển não bộ là then chốt. Việc hiểu về khoa học thần kinh của bộ não trẻ, đặc biệt trong sáu năm đầu đời, là điều vô cùng quan trọng đối với các bậc cha mẹ mong muốn nuôi dưỡng tiềm năng toàn diện của con. Giai đoạn này là nền tảng cho sự phát triển trí tuệ và cảm xúc. Dù di truyền đóng vai trò, nhưng sự tương tác của cha mẹ và môi trường mới là yếu tố thiết yếu cho sự phát triển khỏe mạnh.

Không chỉ là chăm sóc đơn thuần. Làm cha mẹ không chỉ đáp ứng nhu cầu cơ bản như dinh dưỡng và an toàn; trách nhiệm lớn nhất chính là giáo dục, tức là hỗ trợ phát triển não bộ. Nhiều cha mẹ thiếu kiến thức chuyên môn trong lĩnh vực này, dẫn đến sự bối rối hoặc hành động không phù hợp với nhu cầu của trẻ. Nhờ tính dẻo dai của não bộ, chiến lược của cha mẹ có ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển.

Tránh những xu hướng có hại. Dù bộ não rất phức tạp, nhưng các xu hướng như cho trẻ tiếp xúc màn hình quá nhiều hay chẩn đoán quá mức các rối loạn như tăng động đang gia tăng, thường liên quan đến lối sống hiện đại và sự mai một của các giá trị giáo dục truyền thống. Các chương trình “thần kỳ” hay kích thích sớm thường thất bại vì cố gắng thúc đẩy quá trình tự nhiên, có thể làm mất đi những phẩm chất thiết yếu như sự đồng cảm hay kiên nhẫn. Những yếu tố cơ bản như dinh dưỡng, tình cảm và giao tiếp được chứng minh là vô cùng quan trọng.

2. Nắm Bắt Những Nguyên Tắc Cốt Lõi: Phát Triển, Thưởng Thức, Cân Bằng

Với trẻ nhỏ, thời gian trôi qua, và nó chỉ trôi qua một lần duy nhất.

Tin tưởng vào sự phát triển tự nhiên. Trẻ em, như mọi sinh vật sống, có bản năng hướng tới sự phát triển toàn diện và tự hoàn thiện. Việc cung cấp các điều kiện cơ bản—an toàn về thể chất, môi trường an toàn, sự ấm áp về cảm xúc, niềm tin và tự do khám phá—giúp bản năng này phát huy tối đa. Vai trò chính của cha mẹ thường là tin tưởng vào bản năng vốn có ấy.

Trân trọng từng khoảnh khắc. Làm cha mẹ là một đặc ân, không chỉ là gánh nặng, dù có nhiều hy sinh. Khi chuyển sự chú ý từ những khó khăn sang vẻ đẹp của việc chứng kiến con lớn lên, trải nghiệm sẽ trở nên trọn vẹn hơn. Sáu năm đầu đời đặc biệt quan trọng, hình thành nền tảng về an toàn, ngôn ngữ, học tập và giải quyết vấn đề.

Tìm kiếm sự cân bằng trong nuôi dạy. Những thái cực trong cách nuôi dạy, dù là quá phụ thuộc vào công nghệ hay quá thiên về tự nhiên, đều có thể gây hại. Một cách tiếp cận cân bằng, kết hợp giữa lý trí và sự điều độ, là chìa khóa. Điều này bao gồm cân bằng giữa phát triển cảm xúc và lý trí, nhận ra rằng sự hài hòa giữa hai yếu tố này mang lại hạnh phúc và thành công lớn hơn.

3. Kiên Nhẫn & Thấu Hiểu Giúp Vượt Qua Thử Thách

Trẻ sẽ khóc, la hét và thậm chí đá chân, khiến não bộ giải phóng toàn bộ năng lượng tích tụ vào các nơ-ron “hành động”, từ từ giúp trẻ bình tĩnh lại.

Não trẻ khác biệt. Bộ não trẻ nhỏ hoàn toàn khác với người lớn, chưa phát triển đầy đủ khả năng kiểm soát lý trí, đặc biệt trong những năm đầu đời. Mong đợi trẻ một, hai hay ba tuổi suy nghĩ như người lớn chỉ dẫn đến hiểu lầm và thất vọng cho cả cha mẹ lẫn con. Hiểu được giai đoạn phát triển của trẻ giúp cha mẹ kiên nhẫn hơn.

Những tình huống thường gặp cần sự thấu hiểu. Những thử thách hàng ngày như trẻ không chịu đi bộ về nhà sau siêu thị hay kén ăn xuất phát từ sự khác biệt trong phát triển, không phải là sự chống đối. Đi bộ đòi hỏi các chức năng não phức tạp hơn sự cân bằng đơn thuần, còn việc kén ăn có thể là bản năng. Ép ăn chỉ làm trẻ càng ghét; tiếp xúc nhẹ nhàng và tạo liên kết tích cực hiệu quả hơn nhiều.

Cơn giận dữ là dấu hiệu phát triển. Cơn giận dữ, phổ biến ở trẻ khoảng hai tuổi, xảy ra vì mong muốn và sự kiên trì của trẻ vượt quá khả năng kiểm soát của các nơ-ron ức chế chưa phát triển. Đây không phải là sự thao túng mà là cách giải phóng năng lượng. Phản ứng bằng sự giận dữ hay xấu hổ chỉ làm tình hình tệ hơn; sự bình tĩnh, đồng cảm và cho phép trẻ giải tỏa căng thẳng là cách đáp ứng hữu hiệu nhất.

4. Đồng Cảm: Cầu Nối Để Gắn Kết

Theo các nghiên cứu mới nhất, phản ứng nhất quán (cho trẻ biết rằng chúng ta hiểu và quan tâm đến nhu cầu của trẻ) là yếu tố quan trọng nhất để trẻ phát triển sự gắn bó an toàn.

Cảm xúc cần được công nhận. Bộ não trẻ xử lý thế giới bên ngoài qua các giác quan, nhưng cảm xúc và tình cảm khó xác minh là thật. Phản ứng nhất quán và thấu hiểu của người lớn giúp xác nhận trải nghiệm nội tâm của trẻ, khẳng định cảm xúc của trẻ là thật và quan trọng. Sự công nhận này rất cần thiết để xây dựng sự gắn bó an toàn và sự tự tin về cảm xúc.

Đồng cảm làm dịu não bộ. Đồng cảm, khả năng hiểu cảm xúc người khác mà không nhất thiết phải chia sẻ, là công cụ mạnh mẽ. Phản ứng đồng cảm kích hoạt vùng insula, cầu nối giữa các vùng cảm xúc và lý trí trong não. Sự kết nối này giúp não lý trí của trẻ làm dịu những cảm xúc mãnh liệt như thất vọng hay sợ hãi, cho phép trẻ bình tĩnh và tiếp thu lý trí.

Phát triển vốn từ cảm xúc. Nhiều người lớn gặp khó khăn trong việc nhận diện và diễn đạt cảm xúc của mình ngoài những từ đơn giản như “tốt” hay “xấu.” Việc mở rộng vốn từ cảm xúc giúp bạn hiểu rõ hơn cảm xúc của con và đáp ứng bằng sự đồng cảm phù hợp. Việc điều chỉnh đúng “tần số” (cảm xúc) và “âm lượng” (cường độ) của cảm xúc trẻ là chìa khóa để giao tiếp đồng cảm hiệu quả.

5. Tăng Cường Hành Vi Tích Cực Một Cách Hiệu Quả

Điều thú vị nhất về sự củng cố không phải là bạn làm gì hay trẻ làm gì, mà là điều xảy ra trong não trẻ khi chúng được khen thưởng.

Tập trung vào điều tích cực. Dù cần sửa chữa hành vi tiêu cực, nhưng chỉ chú ý vào đó có thể vô tình củng cố hành vi ấy bằng cách cung cấp sự chú ý. Chiến lược hiệu quả nhất là tăng cường hành vi tích cực, giúp não trẻ liên kết hành động mong muốn với sự hài lòng và phần thưởng. Đây là cơ chế học tập tự nhiên.

Phần thưởng xây dựng kết nối. Khi trẻ cảm thấy được củng cố, dopamine được giải phóng ở các vùng não liên quan đến động lực, liên kết hành vi với sự hài lòng. Điều này củng cố các kết nối thần kinh cho thói quen tích cực. Cha mẹ có thể tận dụng điều này bằng cách liên kết các hành động có lợi với cảm giác hài lòng hoặc sự công nhận, từ đó hình thành thói quen như dọn dẹp hay hợp tác.

Chọn phần thưởng hiệu quả. Những cử chỉ đơn giản như lời cảm ơn, lời khen, cho phép đặc quyền nhỏ hay dành thời gian chất lượng bên nhau có tác dụng củng cố cảm xúc/xã hội hiệu quả hơn phần thưởng vật chất hay thức ăn. Phần thưởng vật chất có thể phản tác dụng, dạy trẻ coi trọng vật chất hoặc tạo ra sự phụ thuộc không lành mạnh. Sự củng cố nên phù hợp, kịp thời và có khoảng cách, tập trung vào nỗ lực và tiến bộ hơn là chỉ kết quả.

6. Lựa Chọn Giải Pháp Thay Thế Hình Phạt

Hậu quả cuối cùng, và theo tôi là tiêu cực nhất, của hình phạt là những gì nó nói với trẻ về chính bản thân chúng.

Hình phạt gây tác động tiêu cực. Việc phạt trẻ dạy chúng rằng sử dụng hình phạt với người khác là chấp nhận được, tạo điều kiện cho cảm giác tội lỗi như một cách xin lỗi, và không ngăn được sự thỏa mãn từ hành vi sai trái ban đầu. Quan trọng hơn, những nhãn mác tiêu cực (“con không ngoan,” “con hay mè nheo”) được lưu trữ trong vùng hải mã làm tổn hại đến khái niệm về bản thân của trẻ, ảnh hưởng xấu đến hành vi tương lai.

Tránh những hình phạt “bẫy”. Những hình phạt kiểu “bẫy,” như la mắng vô tình cung cấp sự chú ý cần thiết, có thể củng cố chính hành vi mà chúng ta muốn ngăn chặn, đặc biệt với trẻ thiếu sự chú ý tích cực. Tập trung vào khen thưởng hành vi tích cực thay vì liên tục nhấn mạnh tiêu cực sẽ đảo ngược tình thế này.

Tìm kiếm các giải pháp xây dựng. Các giải pháp thay thế hiệu quả cho hình phạt bao gồm:

• Giúp trẻ thành công: Can thiệp trước khi hành vi sai xảy ra để hướng dẫn trẻ hành động đúng (“học mà không mắc lỗi”).
• Thiết lập hậu quả tự nhiên: Cho trẻ thấy kết quả logic của hành động dựa trên quy tắc (ví dụ, không được lấy đồ chơi mới nếu chưa cất đồ chơi cũ).
• Thay đổi cách nhìn: Đưa ra quy tắc theo hướng tích cực (“Trẻ ngoan được xem hoạt hình”) thay vì tiêu cực (“Nếu hư thì không được xem hoạt hình”).
• Bù đắp lỗi lầm: Yêu cầu trẻ sửa chữa thiệt hại gây ra cho người khác hoặc đồ vật, giúp trẻ học trách nhiệm.

7. Đặt Giới Hạn Với Sự Bình Tĩnh Và Tự Tin

Theo quan điểm của tôi, một nhà thần kinh học tâm lý, tôi có thể đảm bảo với mọi cha mẹ và nhà giáo dục rằng giới hạn là điều thiết yếu trong giáo dục não bộ.

Giới hạn rất quan trọng cho sự phát triển. Việc đặt giới hạn không phải là cứng nhắc mà là hỗ trợ sự phát triển của vùng vỏ não trước trán, nơi chịu trách nhiệm nội hóa quy tắc, tự kiểm soát, lập kế hoạch và giải quyết vấn đề. Vùng này rất quan trọng để đạt được hạnh phúc và hòa nhập xã hội. Việc chiều theo mọi ý muốn cản trở sự phát triển này.

Thái độ quyết định hiệu quả. Đặt giới hạn hiệu quả đòi hỏi thái độ bình tĩnh, rõ ràng và tự tin, giống như khi bạn lấy một vật nguy hiểm khỏi tay em bé. Điều này ngăn chặn các kết nối thần kinh tiêu cực liên quan đến hành vi không mong muốn và khuyến khích trẻ tìm các hành động thay thế phù hợp, phát triển sự linh hoạt và thích nghi.

Áp dụng giới hạn một cách khôn ngoan. Giới hạn nên được thiết lập sớm, tốt nhất là trước khi hành vi không mong muốn trở thành thói quen, và được áp dụng nhất quán bởi cả cha và mẹ. Giới hạn cần được truyền đạt một cách bình tĩnh, với sự tin tưởng và yêu thương, để trẻ hiểu đó là quy tắc chứ không phải là sự công kích cá nhân. Có nhiều loại giới hạn—không thể phá vỡ (an toàn), quan trọng cho sức khỏe (giá trị), và quan trọng cho sự chung sống (quy tắc linh hoạt)—giúp trẻ học cách linh hoạt và thích nghi.

8. Giao Tiếp Hợp Tác Để Tạo Sự Cộng Tác

Yếu tố giáo dục có ảnh hưởng lớn nhất là cuộc trò chuyện trong gia đình trẻ.

Giao tiếp xây dựng kết nối. Những cuộc trò chuyện hàng ngày giữa cha mẹ và con là con đường chính để phát triển trí tuệ trong những năm đầu đời, thúc đẩy trí nhớ, sự tập trung, ngôn ngữ và khả năng tự điều chỉnh. Ngôn ngữ là công cụ cơ bản để tiếp thu kiến thức, kết nối với người khác và đạt được mục tiêu.

Giao tiếp hợp tác hiệu quả. Một phong cách giao tiếp đặc biệt, gọi là giao tiếp hợp tác hoặc cộng tác, làm tăng đáng kể khả năng trẻ hợp tác với người lớn. Kỹ thuật này được sử dụng rộng rãi với trẻ có khó khăn về hành vi hoặc nhận thức vì hiệu quả trong việc thúc đẩy sự hợp tác.

Những yếu tố then chốt của giao tiếp hợp tác:

• Biến nhiệm vụ thành công việc chung: Đưa hoạt động thành việc làm cùng nhau (“chúng ta cùng cởi quần áo nhé”) thay vì ra lệnh (“cởi quần áo đi”).
• Yêu cầu sự hợp tác: Kêu gọi bản năng giúp đỡ tự nhiên của trẻ (“Con giúp mẹ dọn những thứ này nhé?”).
• Giúp trẻ suy nghĩ: Chia sẻ quan điểm hoặc lo lắng của bạn (“Trời sắp tối rồi, chúng ta phải nhanh lên để kịp đi học”) hoặc đặt câu hỏi để trẻ tham gia giải quyết vấn đề (“Con nghĩ chúng ta nên làm thế nào để sửa cái này?”).
• Đưa ra lựa chọn: Cung cấp các lựa chọn trong giới hạn (“Con muốn mặc pijama trước hay cho quần áo bẩn vào giỏ trước?”).

9. Xây Dựng Mối Liên Kết An Toàn & Nuôi Dưỡng Sự Tự Tin

Sự tự tin của trẻ bằng bình phương sự tự tin của cha mẹ vào trẻ.

Mối liên kết là nền tảng. Mối quan hệ giữa trẻ và cha mẹ là cơ sở của lòng tự trọng và cảm giác an toàn trong thế giới. Sự gắn bó an toàn, được nuôi dưỡng bằng sự chăm sóc nhất quán và đáp ứng cảm xúc, rất quan trọng cho sự phát triển cảm xúc lành mạnh. Tiếp xúc thể chất như ôm ấp và vuốt ve củng cố mối liên kết này qua việc giải phóng oxytocin.

Tự tin đến từ sự tin tưởng. Tự tin, niềm tin vào khả năng đạt được mục tiêu, là trụ cột khác của lòng tự trọng. Dù di truyền có ảnh hưởng, sự tin tưởng của cha mẹ vào con là yếu tố quyết định. Việc bảo bọc quá mức và lo lắng thái quá làm suy yếu sự tự tin của trẻ bằng cách kích hoạt phản ứng sợ hãi và dạy trẻ phụ thuộc.

Nuôi dưỡng sự tự tin một cách chủ động. Cha mẹ có thể xây dựng sự tự tin bằng cách:

• Thể hiện sự tin tưởng vào trẻ: Cho phép trẻ đối mặt với thử thách phù hợp với độ tuổi mà không can thiệp ngay lập tức.
• Đưa ra thông điệp tích cực: Nhận biết nỗ lực, sự tập trung, lòng dũng cảm và niềm vui thay vì chỉ kết quả.
• Giao trách nhiệm: Giao việc phù hợp với tuổi giúp trẻ cảm thấy có năng lực và kiểm soát.
• Công nhận cảm xúc và quyết định: Tôn trọng cảm xúc của trẻ và cho phép trẻ đưa ra lựa chọn, học hỏi từ sai lầm.

10. Giúp Trẻ Đối Mặt Nỗi Sợ & Tự Tin Khẳng Định Mình

Khoa học hiện đại chưa tạo ra được loại thuốc an thần nào hiệu quả bằng vài lời nói dịu dàng.

Hòa nhập trải nghiệm chấn thương. Trẻ sẽ không tránh khỏi những tình huống đáng sợ. Những nỗi sợ nhỏ được xử lý tự nhiên, nhưng những trải nghiệm nghiêm trọng hơn có thể dẫn đến sợ hãi phi lý nếu không được hòa nhập. Giúp trẻ nói về sự kiện—mô tả hình ảnh, cảm giác và cảm xúc—kết nối bán cầu não phải cảm xúc với bán cầu não trái ngôn ngữ, xử lý chấn thương và giảm lo âu.

Đối mặt nỗi sợ từng bước. Vượt qua nỗi sợ đòi hỏi phải đối mặt, không phải tránh né. Dù việc tạo cảm giác an toàn là cần thiết, việc bảo vệ trẻ quá mức khỏi mọi điều đáng sợ có thể dẫn đến xu hướng tránh né. Một cách tiếp cận cân bằng...

Cập nhật lần cuối: June 18, 2025