Fooled by Randomness

1. Rastgelelik dünyamızı etkisi altına alıyor, ama biz bunu algılamakta zorlanıyoruz

Olasılıkları işlemek için doğal olarak donanımlı değiliz; beynimiz daha çok frekansların hesaplanmasına açıktır.

Desen arayan makineler. İnsanlar, var olmayan yerlerde bile desenler ve nedensellik aramaya programlanmıştır. Bu eğilim birçok durumda faydalı olsa da, rastgelelik ile başa çıkarken sıkça bizi yanıltır. Sıklıkla şansa atfedilen başarıları, beceri olarak değerlendirme eğilimindeyiz ve hem başarıda hem de başarısızlıkta şansın rolünü tanımakta zorlanıyoruz.

Kontrol yanılsaması. Beynimiz olayları açıklamak için anlatılar oluşturur ve bu da bize yanlış bir anlayış ve kontrol hissi verir. Bu yanılsama, rastgeleliğin önemli bir rol oynadığı finans gibi alanlarda tehlikeli olabilir. Bilgimizin sınırlarını ve rastgeleliğin yaygınlığını tanımak, daha iyi kararlar almak ve maliyetli hatalardan kaçınmak için kritik öneme sahiptir.

Rastgeleliğe son derece duyarlı alanlar:

• Finansal piyasalar
• İş başarısı/başarısızlığı
• Kariyer yolları
• Bilimsel keşifler
• Teknolojik yenilikler

2. Başarı genellikle şansa bağlıdır, beceriye değil

Başarılı olma olasılığınızın ne kadar önemli olduğu değil; başarılı olursanız ne kadar kazanacağınız ve başarısız olursanız ne kadar kaybedeceğiniz önemlidir.

Sonuçların asimetrisi. Birçok alanda, özellikle yüksek belirsizlik içerenlerde, sonuçların dağılımı son derece çarpıktır. Küçük bir birey veya olay, büyük bir etki yaratabilirken, çoğunluk ortalama etrafında kümelenir. Bu asimetri, şansın başarıda genellikle kabul etmekten daha büyük bir rol oynadığı anlamına gelir.

Hayatta kalanlar yanılgısı. Başarılı bireyler veya stratejiler üzerinde yoğunlaşma eğilimindeyiz, başarısız olanların büyük çoğunluğunu göz ardı ediyoruz. Bu, başarıya götüren yollar hakkında çarpık bir görüş oluşturur ve tehlikeli genellemelere yol açabilir. Rastgeleliğin rolünü anlamak, bu tuzaktan kaçınmamıza ve beceri ile stratejiyi daha gerçekçi bir şekilde değerlendirmemize yardımcı olur.

Şansa dayalı başarı örnekleri:

• En çok satan yazarlar
• Girişimci kurucular
• Yatırım yöneticileri
• Viral sosyal medya içerikleri
• Bilimsel atılımlar

3. Zihinlerimiz olasılıkları etkili bir şekilde işlemek için donanımlı değil

Beynimiz doğrusal olmayan durumlar için uygun değildir. İnsanlar, iki değişkenin nedensel olarak bağlı olduğunu düşündüklerinde, bir değişkende sürekli bir girdi sağlandığında diğerinde her zaman bir sonuç elde edilmesi gerektiğini düşünürler.

Bilişsel sınırlamalar. Beynimiz, soyut olasılıklar değil, anlık, somut tehditler ve fırsatlarla başa çıkmak için evrimleşmiştir. Bu uyumsuzluk, belirsiz durumlarla başa çıkarken sistematik yargı hatalarına yol açar. Sonuçları tahmin etme yeteneğimizi abartma ve şansın rolünü küçümseme eğilimindeyiz.

Heuristikler ve önyargılar. Karmaşıklıkla başa çıkmak için zihinlerimiz, öngörülebilir önyargılara yol açabilen zihinsel kestirmeler (heuristikler) kullanır. Bu önyargılar, örneğin erişilebilirlik önyargısı veya onaylama önyargısı gibi, olasılık ve risk algımızı ciddi şekilde çarpıtabilir. Bu önyargıları tanımak, karar verme süreçlerimizdeki etkilerini azaltmanın ilk adımıdır.

Yaygın olasılık hataları:

• Kumarbaz yanılgısı
• Temel oran ihmal edilmesi
• Birleşim yanılgısı
• Aşırı güven etkisi
• Yakınlık yanılgısı

4. Hayatta kalanlar yanılgısı, başarı algımızı çarpıtır

Başarıyı yorumlarken kaç tarihçinin şansı kullandığını veya süreç ile sonuç arasındaki farkın farkında kaç tarihçi olduğunu merak ettim.

Gizli başarısızlıklar. İş dünyasında, yatırımda veya başka herhangi bir alanda yalnızca hayatta kalanları görüp inceliyoruz. Bu, başarıya götüren yollar hakkında çarpık bir görüş oluşturur, çünkü başarısız olan girişimlerin büyük çoğunluğunu göz ardı ederiz. Hayatta kalanlar yanılgısını anlamak, sınırlı verilerden yanlış sonuçlar çıkarmaktan kaçınmamıza yardımcı olur.

Süreç vs. sonuç. Sadece sonuçlara odaklanmak, hatalı akıl yürütmelere yol açabilir. İyi bir süreç, rastgelelik nedeniyle bazen kötü sonuçlar doğurabilirken, kötü bir süreç bazen iyi sonuçlar verebilir. Karar verme sürecini, yalnızca sonucu değerlendirmek yerine, beceri ve stratejinin daha doğru bir değerlendirmesini sağlar.

Hayatta kalanlar yanılgısına yatkın alanlar:

• İş vaka çalışmaları
• Yatırım stratejileri
• Kişisel gelişim tavsiyeleri
• Tarihsel anlatılar
• Kariyer yolları

5. Nadir olaylar (siyah kuğular) büyük etkilere sahiptir

Siyah Kuğu, aşağıdaki üç özelliğe sahip bir olaydır: nadirlik, aşırı etki ve geriye dönük (ama ileriye dönük değil) tahmin edilebilirlik.

Beklenmeyenin gücü. Nadir, yüksek etkili olaylar genellikle tarihin akışını, beklenen sonuçların sürekli ilerleyişinden daha fazla şekillendirir. Bu "siyah kuğular", dünyayı anlama şeklimizi altüst edebilir ve birçok tahmin modelini işe yaramaz hale getirebilir. Bu tür olayların potansiyelini tanımak, sağlam karar verme için kritik öneme sahiptir.

Öngörülemeyenle hazırlıklı olmak. Belirli siyah kuğu olaylarını tahmin edemesek de, bunların etkilerine dayanıklı sistemler ve stratejiler geliştirebiliriz. Bu, esnekliği sürdürmeyi, aşırı kaldıraçtan kaçınmayı ve belirsizliği reddetmek yerine kucaklayan bir zihniyet geliştirmeyi içerir.

Tarihsel siyah kuğu olayları:

• 11 Eylül terör saldırıları
• 2008 finansal krizi
• İnternet devrimi
• COVID-19 pandemisi
• Önemli bilimsel keşifler

6. Duygular ve bilişsel önyargılar yargımızı bulanıklaştırır

Görünür olanı, yerleşik olanı, kişisel olanı, anlatılanı ve somut olanı tercih ederiz; soyut olanı küçümseriz.

Duygusal karar verme. Duygularımız, karar verme süreçlerimizde önemli bir rol oynar ve genellikle mantıklı analizi geçersiz kılar. Bu, risk ve belirsizlik içeren yüksek bahisli durumlarda kötü seçimlere yol açabilir. Duyguların yargımız üzerindeki etkisini tanımak, daha rasyonel kararlar almak için kritik öneme sahiptir.

Bilişsel önyargılar. Beynimiz, gerçeklik ve olasılık algımızı çarpıtan birçok bilişsel önyargıya tabidir. Bu önyargılar, örneğin onaylama önyargısı veya batık maliyet yanılgısı gibi, sistematik yargı hatalarına yol açabilir. Bu önyargıları anlamak ve aktif olarak karşı koymak, karar verme yeteneklerimizi önemli ölçüde geliştirebilir.

Olasılık değerlendirmesini etkileyen ana bilişsel önyargılar:

• Erişilebilirlik önyargısı
• Sabitlenme önyargısı
• Aşırı güven etkisi
• Geriye dönük bakış yanılgısı
• Anlatı yanılgısı

7. Belirsizliği kucaklayın ve entelektüel alçakgönüllülük pratiği yapın

Konuyla ilgili uzmanlık geliştirmek için harcadığım zamana ve mesleğime rağmen, kendimi tanıdığım herkes kadar aptallığa yatkın biri olarak görüyorum.

Bilgi sınırları. Bilgimizin sınırlarını ve belirsizliğin yaygınlığını tanımak, daha iyi kararlar almak için kritik bir adımdır. Bu entelektüel alçakgönüllülük, yeni bilgilere açık kalmamızı ve kanıtlar ışığında inançlarımızı ayarlamamızı sağlar.

Olasılık düşüncesi. Kesinlik aramak yerine, olasılık düşünmeye çalışmalıyız. Bu, birden fazla olası sonucu dikkate almayı, her birine olasılıklar atamayı ve kararları tek bir tahmine dayalı olarak değil, beklenen değerlere göre vermeyi içerir.

Belirsizliği kucaklamanın faydaları:

• Aşırı güvenin azaltılması
• Artan uyum sağlama yeteneği
• Daha iyi risk yönetimi
• Geliştirilmiş karar verme
• Hatalardan daha iyi öğrenme

8. Sürece odaklanın, sonuçlara değil

Beynimiz, risk ve olasılık söz konusu olduğunda yüzeysel ipuçlarına yönelme eğilimindedir; bu ipuçları büyük ölçüde hissettikleri duygular veya akla gelme kolaylığı ile belirlenir.

Uzun vadeli perspektif. Rastgeleliğin hakim olduğu alanlarda, kısa vadeli sonuçlara odaklanmak yanıltıcı olabilir. Bunun yerine, kararları alma sürecinin kalitesine göre değerlendirmeliyiz. İyi bir süreç, uzun vadede daha iyi sonuçlar doğurur, bireysel sonuçlar rastgele değişkenlere tabi olsa bile.

Sürekli iyileştirme. Sürece odaklanarak, sürekli öğrenme ve gelişim fırsatları yaratırız. Her karar, yaklaşımımızı geliştirmek için bir fırsat haline gelir, sadece ikili bir başarı veya başarısızlık olarak değil. Bu zihniyet, sonuçların şansa bağlı olabileceği yüksek belirsizlik içeren alanlarda özellikle değerlidir.

İyi bir karar verme sürecinin unsurları:

• Birden fazla bakış açısını dikkate almak
• Çürütücü kanıt aramak
• Çeşitli sonuçların olasılıklarını değerlendirmek
• Potansiyel etkileri (hem olumlu hem de olumsuz) değerlendirmek
• Geçmiş kararlar ve sonuçlardan öğrenmek

9. Hayat ve işte rastgeleliği yönetmek için stratejiler geliştirin

Oraya ulaşmak için hilelere ihtiyacımız var ama öncelikle, daha düşük türde hilelere ihtiyaç duyan sıradan hayvanlar olduğumuzu kabul etmemiz gerekiyor, derslere değil.

Pratik teknikler. Rastgeleliği ortadan kaldıramasak da, etkilerini yönetmek için stratejiler geliştirebiliriz. Bu, yatırımda çeşitlendirme, planlamada esnekliği sürdürme ve beklenmedik şoklara dayanıklı sağlam sistemler kurmayı içerir.

Zihinsel modeller. Karmaşık, belirsiz ortamlarda gezinmemize yardımcı olan bir zihinsel model seti geliştirmek önemlidir. Bu modeller, çeşitli disiplinlerden alınarak, olasılık ve risk hakkında daha sofistike düşünme çerçeveleri sağlar.

Rastgeleliği yönetme stratejileri:

• Çeşitlendirme (tüm yumurtaları tek sepete koymamak)
• Antifragilite (dalgalanmalardan fayda sağlayan sistemler)
• Senaryo planlaması
• İnançların ve stratejilerin düzenli olarak yeniden değerlendirilmesi
• Seçenekliliği sürdürmek

Son güncelleme:: December 8, 2024