نکات کلیدی
1. شوک‌درمانی اقتصادی: ابزاری برای تحول رادیکال بازار آزاد
"تنها یک بحران—واقعی یا درک‌شده—تغییر واقعی ایجاد می‌کند. وقتی آن بحران رخ می‌دهد، اقداماتی که انجام می‌شود به ایده‌هایی بستگی دارد که در اطراف وجود دارند."
ریشه‌های شوک‌درمانی. میلتون فریدمن و اقتصاددانان مکتب شیکاگو مفهوم استفاده از بحران‌های اقتصادی به عنوان فرصت‌هایی برای اجرای اصلاحات رادیکال بازار آزاد را توسعه دادند. این رویکرد، که به عنوان شوک‌درمانی شناخته می‌شود، شامل موارد زیر است:
- خصوصی‌سازی سریع دارایی‌های دولتی
- مقررات‌زدایی از بازارها و صنایع
- کاهش شدید هزینه‌های دولتی و برنامه‌های اجتماعی
اجرای جهانی. شوک‌درمانی در کشورهای مختلف، اغلب پس از بحران‌های سیاسی یا اقتصادی، به کار گرفته شده است:
- شیلی تحت دیکتاتوری پینوشه (۱۹۷۳-۱۹۹۰)
- بولیوی در دوران ابر تورم (۱۹۸۵)
- لهستان و روسیه پس از سقوط کمونیسم (۱۹۸۹-۱۹۹۱)
- کشورهای آسیایی در طول بحران مالی ۱۹۹۷
این استراتژی بر ناآرامی ناشی از بحران‌ها تکیه دارد تا اصلاحات اقتصادی نامحبوب را قبل از اینکه مخالفان بتوانند بسیج شوند، پیش ببرد.
2. تأثیر مکتب شیکاگو بر سیاست‌های اقتصادی جهانی
"رگه سرمایه‌داری مکتب شیکاگو واقعاً چیزی مشترک با دیگر ایدئولوژی‌های خطرناک دارد: تمایل امضایی برای خلوص دست‌نیافتنی، برای یک صفحه سفید که بر روی آن یک مدل جامعه بازسازی‌شده ساخته شود."
پایه‌های فکری. مکتب شیکاگو، به رهبری میلتون فریدمن، یک ایدئولوژی رادیکال بازار آزاد را ترویج کرد که بر موارد زیر تأکید داشت:
- حداقل مداخله دولت در اقتصاد
- تجارت آزاد و جریان‌های سرمایه بدون محدودیت
- خصوصی‌سازی خدمات و دارایی‌های عمومی
گسترش جهانی. ایده‌های مکتب شیکاگو از طریق کانال‌های مختلف گسترش یافت:
- آموزش اقتصاددانان خارجی در دانشگاه شیکاگو
- نقش‌های مشاوره‌ای در نهادهای مالی بین‌المللی (صندوق بین‌المللی پول، بانک جهانی)
- تأثیر بر سیاست‌گذاران در کشورهای در حال توسعه
این ایدئولوژی در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ برجسته شد و به پارادایم اقتصادی غالب معروف به نئولیبرالیسم یا اجماع واشنگتن تبدیل شد.
3. بحران به عنوان فرصت: بهره‌برداری از بلایا برای اصلاحات اقتصادی
"دکترین شوک دقیقاً این فرآیند را تقلید می‌کند، تلاش می‌کند تا در مقیاس وسیع آنچه شکنجه در یک سلول بازجویی به صورت فردی انجام می‌دهد، به دست آورد."
سرمایه‌داری بلایا. کلاین استدلال می‌کند که بحران‌ها—چه بلایای طبیعی، فروپاشی‌های اقتصادی یا جنگ‌ها—به طور فزاینده‌ای به عنوان فرصت‌هایی برای اجرای اصلاحات رادیکال بازار آزاد دیده می‌شوند. این فرآیند شامل موارد زیر است:
- انتظار برای یا ایجاد یک بحران
- بهره‌برداری از ناآرامی و ترس عمومی
- به سرعت پیش بردن سیاست‌های اقتصادی بحث‌برانگیز
نمونه‌هایی از بهره‌برداری از بحران:
- طوفان کاترینا و خصوصی‌سازی مدارس عمومی نیواورلئان
- سونامی ۲۰۰۴ و جابجایی جوامع ماهیگیری در سریلانکا
- جنگ عراق و ایجاد یک اقتصاد "صفحه سفید" دوستدار شرکت‌ها
دکترین شوک بر ناتوانی عمومی در مقاومت در برابر تغییرات گسترده در زمان‌های بحران و تروما تکیه دارد.
4. نقش خشونت و سرکوب در اجرای شوک‌درمانی
"شوک و ترور نه تنها با دموکراسی سازگار هستند، بلکه آنچه ظهور دموکراسی را ممکن ساخت، همین‌ها بودند."
تاکتیک‌های اقتدارگرایانه. کلاین استدلال می‌کند که اجرای اصلاحات رادیکال بازار آزاد اغلب نیاز به خشونت دولتی و سرکوب برای غلبه بر مقاومت عمومی دارد. این امر به روش‌های مختلفی ظاهر شده است:
- کودتاهای نظامی و دیکتاتوری‌ها (مثلاً شیلی، آرژانتین)
- سرکوب اعتراضات و جنبش‌های کارگری
- استفاده از شکنجه و ناپدیدسازی‌ها برای ایجاد ترس
نمای دموکراتیک. در برخی موارد، ظاهر دموکراسی حفظ می‌شود در حالی که:
- قدرت‌های اضطراری برای دور زدن فرآیندهای دموکراتیک عادی به کار گرفته می‌شوند
- انتخابات دستکاری می‌شوند یا نتایج آن‌ها نادیده گرفته می‌شود
- رسانه‌ها و جامعه مدنی کنترل یا ترسانده می‌شوند
استفاده از زور تناقض بین ادعای ایدئولوژی بازار آزاد برای ترویج آزادی و اتکای آن به اجبار برای اجرای سیاست‌هایش را برجسته می‌کند.
5. خصوصی‌سازی و شرکت‌گرایی: تهی‌سازی دولت
"ایجاد این دولت شرکتی درون دولت نتیجه سه دهه تصمیم‌گیری‌های سیاستی است."
برون‌سپاری حکمرانی. کلاین روند انتقال وظایف اصلی دولت‌ها به شرکت‌های خصوصی را توصیف می‌کند، از جمله:
- عملیات نظامی و امنیتی
- پاسخ به بلایا و بازسازی
- خدمات اجتماعی و مدیریت زیرساخت‌ها
ادغام دولت و شرکت. این فرآیند به شکلی از شرکت‌گرایی منجر می‌شود که در آن:
- شرکت‌های خصوصی از بودجه‌های عمومی و بحران‌ها سود می‌برند
- خط بین بخش‌های عمومی و خصوصی محو می‌شود
- پاسخگویی دموکراتیک کاهش می‌یابد
نمونه‌ها:
- نقش هالیبرتون در جنگ عراق
- پیمانکاران خصوصی در تلاش‌های امدادرسانی به بلایا
- برون‌سپاری مدیریت فناوری اطلاعات و داده‌های دولتی
نتیجه یک "دولت توخالی" است که در آن مقامات منتخب کنترل مستقیم کمتری بر وظایف دولتی دارند.
6. ظهور سرمایه‌داری بلایا در دوران پس از ۱۱ سپتامبر
"هدف نهایی برای شرکت‌های در مرکز این پیچیدگی این است که مدل دولت سودآور، که در شرایط فوق‌العاده به سرعت پیشرفت می‌کند، را به عملکرد عادی و روزمره دولت وارد کنند—در واقع، خصوصی‌سازی دولت."
رونق امنیت داخلی. حملات ۱۱ سپتامبر و جنگ علیه ترور متعاقب آن یک بازار جدید عظیم برای فناوری‌های امنیتی و نظارتی ایجاد کرد. این امر منجر به:
- رشد سریع صنعت امنیت داخلی
- افزایش هزینه‌های دولتی برای پیمانکاران امنیتی خصوصی
- فرسایش آزادی‌های مدنی به نام امنیت
صنعت پاسخ به بلایا. بلایای طبیعی و درگیری‌ها به فرصت‌هایی برای سود تبدیل شدند:
- شرکت‌های خصوصی که تلاش‌های امدادرسانی به بلایا را به عهده می‌گیرند
- قراردادهای بازسازی به شرکت‌های چندملیتی اعطا می‌شود
- جابجایی جوامع محلی به نفع منافع شرکتی
دوران پس از ۱۱ سپتامبر شاهد عادی‌سازی سرمایه‌داری بلایا بود، به طوری که بحران‌ها به فرصت‌های تجاری معمولی تبدیل شدند نه شرایط استثنایی.
7. مقاومت و جایگزین‌ها برای دکترین شوک
"بنابراین در حالی که پزشکان شوک به شدت در تلاشند تا نوعی صفحه سفید بدون تاریخ را که همیشه رویای توتالیترها بوده است، ایجاد کنند، جنبش‌های مقاومت در آمریکای لاتین ... با یک 'شوک گذشته' به این حمله پاسخ می‌دهند."
مخالفت رو به رشد. با آشکار شدن اثرات شوک‌درمانی، جنبش‌های مقاومت ظهور کردند:
- اعتراضات ضد جهانی‌سازی (مثلاً اعتراضات سازمان تجارت جهانی ۱۹۹۹ در سیاتل)
- دولت‌های چپ‌گرا در آمریکای لاتین که سیاست‌های نئولیبرالی را رد می‌کنند
- جنبش‌های مردمی برای عدالت اقتصادی و کنترل دموکراتیک
مدل‌های جایگزین. برخی کشورها و جوامع رویکردهایی را توسعه داده‌اند که دکترین شوک را به چالش می‌کشند:
- "انقلاب بولیواری" ونزوئلا با تأکید بر برنامه‌های اجتماعی و همکاری منطقه‌ای
- کارخانه‌های کارگری اشغال‌شده در آرژانتین پس از بحران اقتصادی ۲۰۰۱
- تلاش‌های پاسخ و بازسازی به بلایا مبتنی بر جامعه
این جنبش‌ها اغلب بر حافظه تاریخی و سنت‌های محلی تکیه می‌کنند تا رویکرد "صفحه سفید" شوک‌درمانی را به چالش بکشند و بر اقدام جمعی و دموکراسی مشارکتی به عنوان جایگزین‌هایی برای بازسازی اقتصادی از بالا به پایین تأکید کنند.
آخرین به‌روزرسانی::
نقد و بررسی
کتاب دکترین شوک یک اثر جنجالی و تأثیرگذار است که نشان می‌دهد چگونه بلایای طبیعی و بحران‌ها به‌منظور اجرای سیاست‌های ناپسند بازار آزاد مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرند. ناعومی کلاین در این کتاب استدلال می‌کند که این رویدادهای "شوک" امکان خصوصی‌سازی سریع دارایی‌های عمومی و تحمیل اصلاحات اقتصادی نئولیبرال را فراهم می‌آورند، که اغلب به ضرر جمعیت‌های محلی تمام می‌شود. این کتاب شامل مطالعات موردی از شیلی، روسیه، عراق و دیگر کشورها است و بررسی می‌کند که چگونه نظریه‌های اقتصادی میلتون فریدمن به‌طور جهانی به کار گرفته شده‌اند. در حالی که برخی از خوانندگان این کتاب را روشنگر و مهم دانسته‌اند، دیگران آن را جانبدارانه و ساده‌انگارانه انتقاد کرده‌اند.
