Economics Explained

1. Chủ nghĩa tư bản là một hệ thống cách mạng, không phải là trạng thái vĩnh viễn của bản chất con người.

Vì vậy, ta thấy rằng chủ nghĩa tư bản không phải là một “bản chất con người” bất biến, mà là một sự đột phá dữ dội phá vỡ những thói quen truyền thống lâu đời của cuộc sống.

Một dị thường lịch sử. Khác với các xã hội cổ đại hay trung đại dựa trên truyền thống và mệnh lệnh, chủ nghĩa tư bản độc đáo ở chỗ dựa vào quyền sở hữu tư nhân, thị trường rộng lớn (lao động, đất đai, vốn) và tự do kinh tế. Các hệ thống tiền tư bản không có những đặc điểm này, thường hạn chế quyền sở hữu, thị trường chỉ là phần thừa thãi, và con người bị ràng buộc vào vai trò xã hội.

Sự xuất hiện cách mạng. Quá trình chuyển sang chủ nghĩa tư bản, bắt đầu từ thế kỷ 16, là một cuộc cách mạng lâu dài và thường bạo lực, phá bỏ trật tự phong kiến cũ. Cuộc cách mạng này tạo ra “các yếu tố sản xuất” — lao động, đất đai và vốn — như những hàng hóa để mua bán, một khái niệm xa lạ với các thời đại trước, khi chúng gắn liền với nghĩa vụ xã hội hoặc quyền lực.

Giải phóng công nghệ và thay đổi. Hệ thống thị trường xóa bỏ các rào cản đối với đổi mới công nghệ, tạo động lực cho sáng tạo nhằm giảm chi phí và tăng năng suất. Điều này dẫn đến Cách mạng Công nghiệp, với các đặc điểm:

• Tiến bộ công nghệ nhanh chóng
• Mở rộng quy mô sản xuất (nhà máy, doanh nghiệp lớn)
• Phân công lao động, tăng năng suất nhưng làm công việc bị phân mảnh
• Thay đổi chưa từng có và thường gây xáo trộn trong đời sống và nghề nghiệp hàng ngày

2. Ba nhà kinh tế học vĩ đại đưa ra những quan điểm nền tảng và đối lập về động lực của chủ nghĩa tư bản.

Về một nghĩa nào đó, với tư cách nhà kinh tế học, chúng ta vẫn là học trò của ông ấy.

Trật tự và tăng trưởng của Adam Smith. Smith, trong Sự giàu có của các quốc gia, giải thích cách những cá nhân theo lợi ích riêng trong thị trường cạnh tranh được “Bàn tay Vô hình” dẫn dắt để sản xuất hiệu quả những gì xã hội cần. Ông cũng chỉ ra cách theo đuổi lợi nhuận thúc đẩy tích lũy vốn và phân công lao động, dẫn đến sự giàu có ngày càng tăng của quốc gia.

Bất ổn và xung đột của Karl Marx. Marx nhìn nhận chủ nghĩa tư bản là một hệ thống vốn dĩ dễ xảy ra khủng hoảng và đấu tranh giai cấp, do mâu thuẫn về tiền lương và lợi nhuận. Ông dự đoán sự tập trung kinh doanh ngày càng tăng và sự sụp đổ cuối cùng của hệ thống vì những căng thẳng nội tại, coi lịch sử là cuộc đấu tranh giữa giai cấp thống trị và bị trị.

Can thiệp và sửa chữa của John Maynard Keynes. Keynes, viết trong thời kỳ Đại khủng hoảng, phản bác ý tưởng chủ nghĩa tư bản tự điều chỉnh để đạt việc làm đầy đủ. Ông cho rằng thị trường có thể rơi vào “cân bằng dưới mức sử dụng lao động” và đề xuất sự can thiệp của chính phủ, đặc biệt qua chi tiêu, là cần thiết để quản lý cầu và phục hồi sức sống kinh tế.

3. Tổng sản phẩm quốc dân (GNP) cung cấp cái nhìn tổng quát về tổng sản lượng của nền kinh tế.

GNP có giá trị lớn vì ai cũng có thể tiếp cận, và dù tốt hay xấu, nó đã trở thành thước đo được hầu hết các quốc gia trên thế giới chấp nhận.

Đo lường dòng chảy sản lượng. GNP là tổng giá trị bán ra của tất cả hàng hóa và dịch vụ cuối cùng do một nền kinh tế sản xuất trong một năm. Từ góc nhìn vĩ mô, nó biểu thị hoạt động không ngừng của sản xuất quốc gia, phát sinh từ sự hợp tác của lao động, vốn và đất đai.

Các thành phần của GNP. GNP thường được đo bằng cách cộng các khoản chi tiêu trong bốn nhóm chính:

• Chi tiêu tiêu dùng cá nhân (mua sắm của hộ gia đình)
• Đầu tư trong nước tư nhân (hàng hóa vốn doanh nghiệp, nhà mới)
• Mua sắm của chính phủ (hàng hóa và dịch vụ công, tiêu dùng và đầu tư)
• Xuất khẩu ròng (xuất khẩu trừ nhập khẩu)

Một thước đo phúc lợi có hạn chế. Dù GNP phản ánh mức độ hoạt động kinh tế, việc làm và sức mua tiềm năng, nó không hoàn hảo trong đo lường phúc lợi xã hội. Nó không tính đến:

• Lạm phát (cần tính GNP “thực”)
• Thay đổi chất lượng hoặc hàng hóa mới
• Mục đích sử dụng cuối cùng hay sự lãng phí trong sản xuất
• Chi phí hoặc lợi ích môi trường
• Phân phối thu nhập hoặc tài sản

4. Tăng trưởng kinh tế và biến động được thúc đẩy bởi sự tương tác phức tạp giữa tiết kiệm và đầu tư.

Quá trình tiết kiệm và đầu tư đi thẳng vào vấn đề trung tâm của kinh tế vĩ mô.

Tiết kiệm tạo ra khoảng trống. Hộ gia đình thường tiết kiệm một phần thu nhập (không tiêu dùng hết), tạo ra sự thiếu hụt cầu nhưng đồng thời giải phóng nguồn lực (lao động, vật liệu) khỏi sản xuất hàng tiêu dùng.

Đầu tư lấp đầy khoảng trống. Khu vực doanh nghiệp, với kỳ vọng lợi nhuận, vay mượn hoặc dùng lợi nhuận giữ lại (tiết kiệm doanh nghiệp) để đầu tư vào hàng hóa vốn (nhà máy, thiết bị, tồn kho). Chi tiêu này hấp thụ nguồn lực được giải phóng từ tiết kiệm hộ gia đình và tăng năng lực sản xuất của nền kinh tế.

Phối hợp là then chốt. Tăng trưởng kinh tế đòi hỏi sự phối hợp giữa tiết kiệm (giải phóng nguồn lực) và đầu tư (dùng nguồn lực đó để xây dựng vốn). Biến động GNP xảy ra khi sự phối hợp này thất bại:

• Nếu chi tiêu đầu tư không tương ứng với tiết kiệm, cầu giảm, dẫn đến suy thoái.
• Nếu chi tiêu đầu tư vượt quá tiết kiệm (đặc biệt khi sử dụng lao động đầy đủ), có thể gây lạm phát do các ngành cạnh tranh nguồn lực.

Vai trò của chính phủ. Khu vực chính phủ cũng có thể vay tiết kiệm và chi tiêu (chi tiêu thâm hụt), có thể bù đắp thiếu hụt đầu tư tư nhân và giúp điều tiết cầu tổng hợp. Khác với hộ gia đình hay doanh nghiệp, khả năng vay của chính phủ liên bang gắn với thu nhập toàn nền kinh tế, mang lại quyền lực tài khóa đặc biệt.

5. Thị trường phân phối hàng hóa và dịch vụ một cách hiệu quả qua sự tương tác của cung và cầu.

Cung và cầu, nói cách khác, cho ta thấy cách thị trường tạo ra một trật tự trong hệ thống, giữ cho nền kinh tế vận hành, như ta đã thoáng thấy trong Chương Hai khi tìm hiểu quan niệm của Adam Smith về thế giới kinh tế.

Cơ chế giá cả. Trong thị trường, người mua giảm cầu khi giá tăng, trong khi người bán tăng cung. Sự tương tác của hai lực đối nghịch này xác định giá cân bằng, nơi lượng cầu bằng lượng cung, làm thị trường được giải phóng.

Phân phối qua giá. Giá cân bằng đóng vai trò như cơ chế phân phối, phân bổ hàng hóa cho những người sẵn sàng và có khả năng trả giá đó, đồng thời loại trừ những người không thể. Tương tự, nó cho phép người bán có thể sản xuất với chi phí bằng hoặc thấp hơn giá đó tham gia kinh doanh.

Thiếu hụt và dư thừa. Xảy ra khi giá bị ngăn không cho đạt cân bằng:

• Thiếu hụt khi giá bị cố định dưới mức cân bằng (ví dụ: kiểm soát giá thuê nhà), làm cầu tăng nhưng cung giảm, để lại người mua không được thỏa mãn.
• Dư thừa khi giá bị cố định trên mức cân bằng (ví dụ: trợ giá nông sản), làm cung tăng nhưng cầu giảm, để lại hàng hóa tồn kho.

Hiệu quả và năng động. So với hệ thống truyền thống hay mệnh lệnh, thị trường rất năng động, dễ dàng tiếp nhận thay đổi và tự duy trì, ít cần giám sát bên ngoài. Hiệu quả của nó nằm ở khả năng phân bổ nguồn lực dựa trên sở thích cá nhân và chi phí, không cần kế hoạch tập trung.

6. Thất bại thị trường đòi hỏi hành động tập thể và can thiệp của chính phủ vào nền kinh tế.

Vấn đề là nhận ra sự tồn tại và nguyên nhân của thất bại thị trường khiến một số can thiệp của chính phủ là không thể tránh khỏi.

Giới hạn thông tin. Thị trường giả định các tác nhân hợp lý với thông tin đầy đủ, nhưng thực tế người tham gia thường hoạt động với kiến thức hạn chế hoặc không hoàn hảo, dẫn đến quyết định và kết quả không tối ưu. Giảm thiểu sự thiếu hiểu biết đòi hỏi nỗ lực tốn kém hoặc can thiệp công (ví dụ: quy định, chiến dịch thông tin).

Vấn đề hàng hóa công cộng. Một số hàng hóa không thể loại trừ (không thể ngăn ai sử dụng) và không cạnh tranh (việc dùng của người này không làm giảm của người khác). Ví dụ như quốc phòng hay đèn biển. Thị trường không cung cấp được vì cá nhân có thể “đi nhờ” lợi ích mà không trả tiền, cần quyết định tập thể (chính trị) để cung cấp.

Ngoại ứng. Là chi phí hoặc lợi ích của sản xuất hay tiêu dùng ảnh hưởng đến bên thứ ba không tham gia trực tiếp giao dịch thị trường. Ô nhiễm là ngoại ứng “xấu” điển hình (chi phí xã hội, không do người gây ra chịu). Thị trường không tính đến các chi phí/lợi ích ngoại ứng này, dẫn đến sản xuất quá mức các “điều xấu” và thiếu hụt các “điều tốt”.

Giải quyết thất bại. Thất bại thị trường đòi hỏi giải pháp phi thị trường, thường là can thiệp của chính phủ:

• Quy định (ví dụ: luật môi trường) để nội địa hóa chi phí ngoại ứng.
• Thuế (ví dụ: phí xả thải) tạo động lực thị trường giảm “điều xấu”.
• Trợ cấp khuyến khích hoạt động có ngoại ứng tích cực.

7. Doanh nghiệp lớn và cạnh tranh không hoàn hảo tạo ra các mối quan hệ quyền lực thách thức lý tưởng thị trường.

Các nhà kinh tế ít nói về quyền lực vì trong tình huống cạnh tranh được xem là chuẩn mực, quyền lực biến mất.

Vượt ra ngoài cạnh tranh thuần túy. Trong khi cạnh tranh lý thuyết giả định nhiều doanh nghiệp nhỏ không có quyền lực thị trường cá nhân, nền kinh tế hiện đại bị chi phối bởi các tập đoàn lớn hoạt động trong các thị trường độc quyền nhóm (vài doanh nghiệp chi phối) hoặc gần độc quyền. Các doanh nghiệp này có quyền ảnh hưởng giá cả, sản lượng và thậm chí cầu tiêu dùng (qua quảng cáo).

Chi phí của cạnh tranh không hoàn hảo. So với lý tưởng chủ quyền người tiêu dùng trong cạnh tranh thuần túy, độc quyền nhóm có thể dẫn đến:

• Thao túng sở thích người tiêu dùng (quảng cáo mạnh)
• Phân biệt sản phẩm lãng phí
• Giá cao hơn chi phí tối thiểu (“lợi nhuận độc quyền”)
• Sản lượng thấp hơn mức cạnh tranh

Lợi ích tiềm năng và phức tạp. Doanh nghiệp lớn có thể mang lại lợi thế như hiệu quả quy mô, đổi mới kỹ thuật cao hơn, điều kiện làm việc tốt hơn so với đối thủ nhỏ. Đánh giá tác động tổng thể phức tạp, cần cân nhắc chi phí người tiêu dùng với lợi ích năng suất, đổi mới và phúc lợi người lao động.

Vấn đề quyền lực. Vấn đề cốt lõi là sự tập trung quyền lực kinh tế trong tay tư nhân, có thể tác động lên lao động, người tiêu dùng và cả chính phủ. Quyền lực này không dễ kiểm soát chỉ bằng lực lượng thị trường, đặt ra câu hỏi về trách nhiệm xã hội và sự giải trình.

8. Phân phối thu nhập được hình thành bởi năng suất, nhưng cũng bởi phân biệt đối xử, thừa kế và rào cản thị trường.

Người ta không nghèo chủ yếu vì họ không năng suất.

Năng suất là một yếu tố. Mặc dù năng suất cá nhân (đóng góp vào sản lượng) rõ ràng ảnh hưởng đến thu nhập (công nhân có kỹ năng kiếm nhiều hơn người không kỹ năng), nó không phải là yếu tố duy nhất hay chính yếu, đặc biệt ở hai đầu phổ thu nhập.

Ngoài năng suất. Nghèo đói thường liên quan đến các yếu tố không liên quan đến năng suất tiềm năng, như:

• Thất nghiệp (thu nhập bằng không, không phải năng suất bằng không)
• Tuổi tác (người nghỉ hưu, thanh niên mới vào đời)
• Phân biệt đối xử (chủng tộc, giới tính, dân tộc)
• Thiếu tiếp cận giáo dục và đào tạo

Tích lũy tài sản. Tài sản hiếm khi tích lũy chỉ qua tiết kiệm; thường là kết quả của:

• Thừa kế (chuyển giao tài sản hiện có)
• Vốn hóa thu nhập (thị trường định giá dòng thu nhập tương lai)
• May mắn và chấp nhận rủi ro

Rào cản và phân biệt đối xử. Thu nhập có thể cao hoặc thấp hơn năng suất dự kiến do rào cản gia nhập nghề nghiệp (giấy phép, chi phí đào tạo) hoặc phân biệt hệ thống dựa trên chủng tộc, giới tính, xuất thân xã hội, ngăn cản cá nhân đạt tiềm năng thu nhập đầy đủ.

9. Lạm phát là vấn đề kinh niên trong chủ nghĩa tư bản hiện đại, bắt nguồn từ thay đổi cấu trúc và kỳ vọng.

Lạm phát gây ra sự lo lắng cao độ, đó là một lý do rất chính đáng để sợ nó.

Không chỉ là ảo tưởng tiền tệ. Dù lạm phát có thể tạo ra “ảo tưởng tiền tệ” (cảm giác giàu hơn do thu nhập danh nghĩa tăng, che khuất tăng trưởng thực chậm hơn), chi phí thực sự của nó rất lớn, bao gồm:

• Nguy cơ tăng tốc và siêu lạm phát
• Suy giảm giá trị thực của tài sản tài chính
• Biến dạng quyết định đầu tư
• Tăng rủi ro bất ổn tài chính
• Thất nghiệp do chính sách chống lạm phát gây ra

Nguồn gốc cấu trúc. Chủ nghĩa tư bản hiện đại dễ bị lạm phát hơn trước do:

• Khu vực công lớn cung cấp mức sàn kinh tế (hạn chế suy thoái sâu)
• Tập trung quyền lực tư nhân (doanh nghiệp và công đoàn chống giảm giá/tiền lương)
• Tăng chỉ số hóa tiền lương và phúc lợi (truyền tải sốc giá)
• Kỳ vọng tăng giá trong tương lai thúc đẩy hành vi mua bán hiện tại

Chống lạm phát là sự đánh đổi. Các chính sách như cân bằng ngân sách liên bang, thắt chặt cung tiền, hay gây suy thoái có thể kiềm chế lạm phát nhưng thường phải trả giá bằng thất nghiệp hoặc đau đớn xã hội. Kiểm soát tự nguyện hay bắt buộc gặp khó khăn trong thực thi và chấp nhận chính trị.

10. Các lực lượng kinh tế toàn cầu, đặc biệt là tỷ giá hối đoái, ảnh hưởng sâu sắc đến phúc lợi trong nước.

Thời kỳ thờ ơ với kinh tế quốc tế đã chấm dứt mãi mãi.

Tỷ giá hối đoái quan trọng. Giá trị đồng tiền quốc gia so với các đồng tiền khác (tỷ giá) ảnh hưởng trực tiếp đến chi phí nhập khẩu và sức cạnh tranh của xuất khẩu. Đồng đô la giảm giá làm hàng ngoại đắt hơn với người Mỹ nhưng hàng Mỹ rẻ hơn với người nước ngoài.

Cân bằng dòng chảy. Tỷ giá được xác định bởi cung cầu đồng tiền trên hai thị trường chính:

• Giao dịch hiện tại (thương mại hàng hóa/dịch vụ, du lịch, dòng thu nhập)
• Giao dịch vốn (đầu tư trực tiếp nước ngoài, đầu tư danh mục cổ phiếu/trái phiếu)

Tác động của mất cân đối. Tỷ giá quá cao (đồng tiền định giá quá cao) có thể gây thất nghiệp do xuất khẩu đắt và nhập khẩu rẻ. Tỷ giá quá thấp (định giá thấp) có thể gây lạm phát do nhập khẩu đắt và xuất khẩu rẻ, đồng thời thu hút vốn nước ngoài làm tăng cung tiền trong nước.

Bảo vệ đồng tiền. Chính phủ can thiệp thị trường ngoại hối (điều chỉnh tỷ giá linh hoạt có kiểm soát) hoặc dùng chính sách trong nước (ví dụ: tăng lãi suất để thu hút vốn) nhằm ảnh hưởng giá trị đồng tiền, nhưng các hành động này phải đánh đổi giữa lợi ích trong nước (xuất khẩu vs nhập khẩu, du lịch vs khách sạn) và mục tiêu kinh tế (

Cập nhật lần cuối: June 18, 2025