Moral Ambition

1. Định nghĩa lại thành công: Hãy chọn khát vọng đạo đức thay vì con đường truyền thống

Với cuốn Khát vọng Đạo đức, Rutger Bregman đã làm được điều phi thường: một tác phẩm sống động, hấp dẫn và chứa đựng nhiều trí tuệ quan trọng về những câu hỏi lớn nhất của cuộc đời.

Tài năng bị lãng phí. Hàng triệu người may mắn được ưu đãi mọi cơ hội lại đang phí hoài tiềm năng trong những công việc vô nghĩa, không mang lại giá trị hoặc thậm chí gây hại. Những vị trí này, thường trong lĩnh vực tài chính, tư vấn hay marketing, trả lương cao nhưng để lại cảm giác trống rỗng, thiếu mục đích. Việc theo đuổi tự do tài chính để nghỉ hưu sớm, dù có vẻ giải phóng, lại thường đồng nghĩa với việc từ chối đóng góp cho xã hội.

Khát vọng đạo đức. Liều thuốc chữa cho sự lãng phí này chính là khát vọng đạo đức: ý chí mãnh liệt để làm cho thế giới tốt đẹp hơn. Đó là dành trọn sự nghiệp 80.000 giờ của bạn để giải quyết những thách thức lớn nhất của nhân loại, từ biến đổi khí hậu, bất bình đẳng đến đại dịch và tham nhũng. Tự do sâu sắc này có nghĩa là từ chối những thước đo thành công thông thường như chức danh sang trọng hay mức lương cao, thay vào đó chọn xây dựng một di sản thực sự có ý nghĩa.

Một quyết định đạo đức. Cách bạn sử dụng thời gian hữu hạn trên Trái Đất là một trong những quyết định đạo đức quan trọng nhất của cuộc đời. Có người lý tưởng nhưng thiếu tham vọng, chỉ tập trung vào nhận thức mà không hành động; những cá nhân thực sự tạo ra ảnh hưởng vừa lý tưởng vừa tham vọng. Họ không chỉ mong muốn thay đổi mà còn chủ động làm nên sự khác biệt sâu sắc, chứng minh rằng chưa bao giờ là quá muộn để đứng lên thách thức hiện trạng.

2. Hành động có sức lan tỏa: Hạ thấp ngưỡng và truyền cảm hứng cho người khác

Đừng bao giờ nghi ngờ rằng một nhóm nhỏ những công dân suy nghĩ sâu sắc và tận tâm có thể thay đổi thế giới. Thực tế, đó là điều duy nhất từng làm được.

Tâm lý bầy đàn. Phần lớn mọi người là “động vật bầy đàn,” tuân theo chuẩn mực xã hội và tránh khác biệt, ngay cả khi đối mặt với bất công. Nỗi sợ bị nổi bật khiến đa số đứng ngoài cuộc, để lại dấu chân mờ nhạt. Sự thay đổi thật sự, như Margaret Mead từng nhận xét, bắt nguồn từ một thiểu số nhỏ, tận tụy, chọn con đường khó khăn nhưng có tác động sâu sắc.

Quy luật quyền lực. Ảnh hưởng trên thế giới không được phân bố đều; nó tuân theo quy luật quyền lực, nơi một thiểu số nhỏ nắm giữ quyền lực vượt trội. Dù của cải có thể mang lại ảnh hưởng, lịch sử cho thấy những cá nhân không giàu có—như những người chống chế độ nô lệ hay phong trào nữ quyền—vẫn có thể tạo ra tác động lâu dài. Những “thiểu số kiên định” này là những người kiên cường, bướng bỉnh định hình thế giới.

Yêu cầu là then chốt. Câu chuyện về Nieuwlande, nơi Arnold Douwes đã huy động cả thị trấn để che giấu người Do Thái trong Thế chiến II, hé lộ một bài học quan trọng: phần lớn mọi người hành động khi được yêu cầu. Sự kháng cự, hay bất kỳ khát vọng đạo đức nào, lan truyền như một loại virus. Những cá nhân như Douwes trở thành “siêu truyền bệnh,” hạ thấp ngưỡng hành động cho người khác. Để tạo ra sự khác biệt, hãy mở lòng đón nhận cảm hứng, bước đi bước đầu tiên, rồi tích cực mời gọi người khác cùng tham gia.

3. Tham gia hoặc xây dựng một “giáo phái” của những người lý tưởng thực dụng

Điều bi thảm là nhiều người thông minh và tỉ mỉ lại mắc kẹt trong những công việc tương đối vô ích.

Vượt ra ngoài biểu tình. Khát vọng đạo đức không chỉ giới hạn trong việc diễu hành hay biểu tình; nó bao gồm nhiều kỹ năng đa dạng, từ vận động hành lang, phân tích thống kê đến chuyên môn pháp lý và khởi nghiệp. Ralph Nader, người nổi tiếng đấu tranh với General Motors, đã tuyển dụng “Những người thông minh cực đoan” — những sinh viên xuất sắc dùng trí tuệ sắc bén của mình vì lợi ích công cộng thay vì lợi nhuận doanh nghiệp.

Sức mạnh của “giáo phái.” Nhà đầu tư mạo hiểm Peter Thiel cho rằng các nhóm có ảnh hưởng thường giống “giáo phái” bởi sự tận tâm tuyệt đối và nỗ lực không ngừng vì một sứ mệnh. Khác với các công ty tư vấn thiếu mục tiêu duy nhất, những nhóm gắn bó chặt chẽ như Quakers trong phong trào bãi nô sẵn sàng bị xem là “kỳ quặc” để đạt được mục tiêu. Mỗi bước tiến của nền văn minh đều bắt đầu từ một “ý tưởng điên rồ” của một tiểu văn hóa.

Những nhà cách mạng thực dụng. Thành công của Nader đến từ cách tiếp cận thực dụng:

• Cung cấp thông tin nóng hổi cho các phóng viên lười biếng.
• Vận động các nhân viên lý tưởng, không chỉ chính trị gia.
• Tìm người tố giác trong quản lý trung gian.
• Tập trung vào các vấn đề chính sách “khô khan” nơi thay đổi thực sự diễn ra.
• Bỏ cái tôi để trao quyền cho người khác.
  Cách làm này dẫn đến những chiến thắng luật pháp quan trọng, chứng minh rằng chuyên môn sâu và hành động chiến lược quan trọng không kém sự nhiệt huyết.

4. Chiến thắng là bổn phận đạo đức: Tránh ảo tưởng của kẻ thua cuộc cao quý

Trong cuộc chiến chống bất công, chiến thắng là bổn phận đạo đức.

Hoạt động chiến lược. Những người lý tưởng hiệu quả là thực dụng, không chỉ thuần khiết. Họ hiểu rằng để đạt được thay đổi thực sự thường cần sự thỏa hiệp và hành động chiến lược, thay vì chỉ thúc đẩy những ý tưởng cực đoan. Rosa Parks, thường được miêu tả là một thợ may hiền lành, thực chất là một nhà hoạt động dày dạn, từ chối nhường ghế trong một hành động được Hội đồng Chính trị Phụ nữ lên kế hoạch kỹ lưỡng suốt nhiều tháng.

Năm ảo tưởng của kẻ thua cuộc cao quý:

• Nhận thức: Biết điều gì sai không đảm bảo hành động (khoảng cách niềm tin - hành vi).
• Ý định tốt: Nhiều sáng kiến thiện chí không mang lại hiệu quả tích cực.
• Lý do đúng: Những điều tốt thường xảy ra vì lý do “sai” (ví dụ Clarkson nhấn mạnh cái chết của thủy thủ để chống chế độ nô lệ).
• Sự trong sạch: Khăng khăng giữ sự thuần khiết ý thức hệ làm xa lánh đồng minh tiềm năng và kìm hãm liên minh rộng lớn.
• Hiệp lực: Tin rằng “mọi điều tốt đều đi cùng nhau” có thể dẫn đến cách tiếp cận “tất cả hoặc không” và chẳng đạt được gì.

Vượt ra ngoài lượt thích và chia sẻ. Các cuộc biểu tình hiện đại, dù dễ tổ chức và lan truyền, thường thiếu sự tổ chức bền bỉ, âm thầm như cuộc tẩy chay xe buýt Montgomery. Thay đổi thật sự đòi hỏi xây dựng liên minh vững chắc, vận động hiệu quả và kế hoạch tỉ mỉ, thường do những anh hùng thầm lặng thực hiện. Lý tưởng thực tế là tập trung vào kết quả cụ thể, không chỉ sự chính trực đạo đức.

5. Ưu tiên tác động: Tập trung vào những vấn đề lớn, có thể giải quyết và bị bỏ quên

Dấu ấn của một con người văn minh là khả năng đọc một cột số liệu và rơi lệ.

Vượt lên trên sự đồng cảm. Dù đồng cảm có thể khơi dậy hành động ban đầu, tác động bền vững đòi hỏi sự ưu tiên chiến lược. Rob Mather, một giám đốc thành công, đã xúc động trước một bộ phim về cô bé bị bỏng, nhưng tác động thực sự của ông bùng nổ khi chuyển hướng sang bệnh sốt rét. Ông chọn sốt rét không vì mối liên hệ cá nhân mà vì đó là lựa chọn “dễ dàng” để cứu nhiều mạng sống nhất.

Ba chữ S của tác động:

• Sizeable (Lớn): Ảnh hưởng đến số lượng lớn người hoặc động vật.
• Solvable (Có thể giải quyết): Có các can thiệp hiệu quả đã biết.
• Sorely Overlooked (Bị bỏ quên nghiêm trọng): Nhận được ít sự chú ý hoặc tài trợ từ các tổ chức khác.
  Cách tiếp cận này, được các tổ chức như GiveWell ủng hộ, xác định các tổ chức từ thiện hiệu quả gấp nhiều lần so với phần còn lại, có khi lên đến 50 hoặc 10.000 lần.

Đo lường điều tốt. Quỹ Against Malaria Foundation (AMF), một tổ chức từ thiện hàng đầu, minh chứng cho nguyên tắc này. Bằng cách tập trung vào màn chống muỗi tẩm thuốc, AMF đã cứu sống hàng trăm ngàn người với chi phí khoảng 5.000 đô la cho mỗi mạng sống. Cách tiếp cận dựa trên dữ liệu này, dù đôi khi khó chịu, cho phép ưu tiên không ngừng, đảm bảo mỗi đồng tiền và giờ công dành cho mục đích đều mang lại lợi ích tối đa.

6. Nuôi dưỡng thế hệ thay đổi thế giới mới

Chính lựa chọn của chúng ta, Harry, mới thể hiện con người thật sự của ta, hơn cả khả năng.

Hogwarts dành cho người làm điều tốt. Hãy tưởng tượng một ngôi trường đào tạo những người lý tưởng hiệu quả, không chỉ cho sự nghiệp truyền thống mà còn để khởi tạo các tổ chức từ thiện có tác động lớn. Charity Entrepreneurship ở London làm điều đó, xác định các vấn đề “lớn, có thể giải quyết và bị bỏ quên” rồi kết nối những cá nhân tham vọng với đồng sáng lập và vốn khởi đầu để giải quyết. Các cựu học viên đã thành lập tổ chức chống ngộ độc chì và thúc đẩy kế hoạch hóa gia đình, cứu hàng ngàn mạng sống.

Mô hình “Joey Savoie.” Giám đốc trường, Joey Savoie, là hiện thân của cách tiếp cận mới này. Ông đam mê tối ưu hóa và tác động, nhận ra rằng nỗ lực cá nhân dù quan trọng vẫn có thể được nhân lên bằng cách trao quyền cho người khác. Ông cung cấp sự hướng dẫn và tài trợ ban đầu, hạ thấp “ngưỡng hành động” cho những người muốn thay đổi thế giới, giống như Rob Mather đã làm cho ông.

Bốn yếu tố của khát vọng đạo đức:

• Lý tưởng của nhà hoạt động: Niềm đam mê vì một thế giới tốt đẹp hơn.
• Tham vọng của người sáng lập startup: Khát khao xây dựng và mở rộng.
• Tư duy phân tích của nhà khoa học: Quyết định dựa trên dữ liệu.
• Khiêm tốn của nhà tu: Tâm thế cởi mở, sẵn sàng nhận lỗi và tập trung vào làm việc nhóm.
  Sự kết hợp này tạo nên một cộng đồng nơi mỗi cá nhân, bất kể xuất thân, đều có thể tận dụng tài năng độc đáo để tạo ra sự thay đổi sâu sắc, có thể đo lường, chứng minh rằng nỗ lực tập thể là điều quan trọng nhất.

7. Giải phóng công nghệ cho những thách thức lớn nhất của nhân loại

Tôi tìm hiểu thế giới cần gì. Rồi tôi tiến lên và cố gắng phát minh ra nó.

Tiến bộ không phải điều tất yếu. Nhân loại đã đạt được những bước tiến phi thường trong vài thế kỷ qua, giảm mạnh tỷ lệ tử vong trẻ em và nghèo đói cùng cực, phần lớn nhờ đổi mới khoa học. Tuy nhiên, sự bi quan lan rộng thường che mờ những thành tựu này. Chúng ta cần tích cực ủng hộ tiến bộ công nghệ như một lực lượng đạo đức, nhận ra tiềm năng của nó trong việc giải quyết các vấn đề lớn nhất của nhân loại.

Những người tiên phong của tiến bộ:

• Jonas Salk (vaccine bại liệt) và Viktor Zhdanov (xóa sổ bệnh đậu mùa) đã cứu hàng trăm triệu mạng sống, chứng minh sức mạnh của nỗ lực khoa học có mục tiêu.
• Josephine Cochrane (máy rửa chén) và Katharine McCormick (thuốc tránh thai) đã cách mạng hóa cuộc sống phụ nữ, giải phóng thời gian và trao quyền kiểm soát cơ thể.
• Martin Green, Hans-Josef Fell, và Shi Zhengrong đã hạ giá năng lượng mặt trời xuống mức thấp nhất trong lịch sử.
  Những cá nhân này, thường làm việc chống lại sự hoài nghi hoặc lợi ích nhóm, chứng minh công nghệ là công cụ được định hình bởi lựa chọn và khát vọng đạo đức của con người.

Vượt lên trên sự “phản đối.” Dù phản đối ô nhiễm hay bất công là cần thiết, chúng ta cũng cần biết “chúng ta ủng hộ điều gì.” Điều này có nghĩa là tích cực hỗ trợ nghiên cứu vaccine mới, vận động cho các giải pháp năng lượng sạch như nhiệt hạch hạt nhân và năng lượng mặt trời tiên tiến, đầu tư vào các sáng tạo như thịt nuôi cấy để giảm đau khổ cho động vật và tác động môi trường. Tiềm năng tương lai là vô hạn, nhưng cần một đội quân những người đam mê khoa học có khát vọng đạo đức để biến nó thành hiện thực.

8. Mở rộng vòng tròn đạo đức: Đối mặt với những bất công không được ưa chuộng ngày nay

Những thực hành nào của chúng ta sẽ bị các thế hệ tương lai xem là man rợ?

Những điểm mù lịch sử. Lịch sử đầy rẫy những ví dụ về các xã hội và tư tưởng “khai sáng” từng chấp nhận những thực hành mà ngày nay ta thấy kinh tởm, như chế độ nô lệ hay sự áp bức phụ nữ. “Chủ nghĩa thời đại” khiến ta tin rằng mình đã đạt đỉnh cao đạo đức, nhưng rất có thể các thế hệ tương lai sẽ phán xét ta vì những sai lầm đương thời. Câu hỏi không phải là chúng ta có mù quáng không, mà là chúng ta mù quáng về điều gì.

Sáu dấu hiệu cảnh báo sai trái đạo đức:

• Lập luận phản đối đã được nghe suốt nhiều thế kỷ.
• Lời biện hộ dựa trên “bình thường, tự nhiên, cần thiết” (ba chữ N).
• Mọi người cố tình tránh né sự thật khó chịu (sự ngu dốt có chủ ý).
• Những người tiên phong đạo đức bị phản ứng giận dữ, thái quá.
• Khó giải thích thực hành đó một cách trung thực cho trẻ em.
• Đó là bước tiếp theo hợp lý trong sự mở rộng vòng tròn đạo đức lịch sử.

Khai thác động vật là ví dụ điển hình. Việc khai thác công nghiệp 80 tỷ động vật trên cạn mỗi năm đánh thức tất cả sáu dấu hiệu cảnh báo. Dù có bằng chứng áp đảo về đau khổ và tác động môi trường, nó vẫn được biện minh là bình thường, tự nhiên và cần thiết. Những nhà hoạt động vì động vật như Leah Garcés phải đối mặt với sự thù địch, nhưng họ đang mở rộng vòng tròn đạo đức của chúng ta, giống như những người bãi nô và phong trào nữ quyền trước đây.

9. Bảo vệ tương lai: Đối phó với các mối đe dọa tồn vong của nhân loại

Trong 117 tỷ người từng sống, chúng ta thuộc 1% có thể tạo ra sự khác biệt trong thế kỷ này.

Ngã rẽ lịch sử. Nhân loại đang trong “Thời đại Tăng tốc Vĩ đại,” sở hữu quyền lực gần như thần thánh đã mang lại tiến bộ chưa từng có nhưng cũng gây ra sự hủy diệt to lớn. Thế kỷ hiện tại là duy nhất, vì lựa chọn của chúng ta giờ đây sẽ định hình sâu sắc tương lai lâu dài của nhân loại. Chúng ta, 1% trong số tất cả con người từng sống, mang trách nhiệm lớn lao trở thành “tổ tiên tốt.”

Ba mối đe dọa tồn vong đang đến gần:

• Vũ khí hạt nhân: Hơn 3.000 đầu đạn sẵn sàng khai hỏa, với 1% khả năng sử dụng hàng năm. Những lần suýt xảy ra thảm họa (như Vasili Arkhipov) cho thấy sự mong manh của an toàn.
• Trí tuệ nhân tạo (AI): Phát triển nhanh chóng mà thiếu biện pháp an toàn, nguy cơ mất kiểm soát hoặc bị lợi dụng cho tuyên truyền và hủy diệt hàng loạt.
• Mầm bệnh tổng hợp: Việc tổng hợp virus nguy

Cập nhật lần cuối: August 16, 2025